Houthalen – Het gebied Hengelhoef herbergt – naast waardevolle natuur – ook heel wat erfgoedelementen. Het centrale deel van het gebied is herkenbaar als een afwisselend, geschakeerd landschap met een cultuurhistorische grondslag, dat zich onderscheidt van het grotere boscomplex rondom. Kleine open ruimten die verspreid in dit cultuurlandschap voorkomen, zijn enkele lager gelegen graslanden en rietlanden in de Roosterbeekvallei en enkele hoger gelegen boomgaarden en heidestroken. Verder is er een grote verscheidenheid aan structuurbepalende kleine landschapselementen (KLE’s) aanwezig: dreven, bomenrijen, hagen, bermen, solitaire bomen, beken, greppels, …
Omdat er – zelfs met een goedgekeurd natuurbeheerplan op zak – onvoldoende middelen beschikbaar waren om het intensieve beheer van deze erfgoedelementen te kunnen uitvoeren en volhouden, werd er naar een oplossing gezocht bij Agentschap Onroerend Erfgoed. Aangezien Hengelhoef deels in een zogenaamd ‘erfgoedlandschap’ ligt (een zone waar er een zorgplicht op erfgoedwaarden geldt), kunnen we via dit agentschap beroep doen op erfgoedpremies. Wat is de voorwaarde om die te kunnen ontvangen? De opmaak van een erfgoedbeheerplan voor het gehele erfgoedlandschap, waarbij de rest van de beheerders, die hiervan deel uitmaken, betrokken worden. Deze uitdaging zijn we een tijdje terug aangegaan. De intergemeentelijke onroerend erfgoeddienst Lage Kempen heeft de coördinatie van een participatie- en communicatietraject voor dit dossier op zich genomen, waarbij alle andere beheerders de kans kregen om mee in het plan te stappen. Uiteindelijk hebben, naast onze vereniging, Gezondheidszorg vzw en gemeente Houthalen-Helchteren actief bijgedragen aan het plan.
Het erfgoedbeheerplan werd goedgekeurd op 20/10/2023 en geldt voor 24 jaar. Ieder najaar bekijken we welke maatregelen we in het volgende jaar kunnen uitvoeren.
Restauratie boswachtershuizen
Doelstellingen op lange termijn
Twee historische boswachtershuizen, nu in gebruik als belevingscentrum en werkhuis, zullen een restauratie ondergaan waarbij de gedegradeerde dak-, goot-, gevel- en kozijnmaterialen worden gereinigd, hersteld en/of vervangen. Er werd een voorafgaand bouwkundig onderzoek uitgevoerd door architectenbureau Team Van Meer om alle werken aan deze gebouwen correct te kunnen bepalen. Het kleine park rondom de boswachtershuizen, waarin zich o.a. de imkerij, het buitenterras, de volkstuin en de insectentuin bevindt, wordt opgewaardeerd: de solitaire bomen, de hagen, de leibomen en de poel krijgen een gericht onderhoudsbeheer. Om het onderhoud van de solitaire bomen zo goed mogelijk te finetunen, werd een voorafgaand bomenonderzoek uitgevoerd door De Beer en De Vos.
Maatregelen in 2024
Het dak van het werkhuis herstellen we. Dit betekent concreet:
- de restauratie van het houten gebinte,
- de plaatsing van dakisolatie,
- het opnieuw aanleggen van het pannendak, waarbij de oude dakpannen zo veel mogelijk hergebruikt worden (de beschadigde pannen worden vervangen door een identieke pan).
Alle hagen in het kleine park rondom het belevingscentrum krijgen een onderhoudssnoei. Rondom de insectentuin planten we een nieuwe haag, waarbij we een in- en uitgang voorzien voor bezoekers. De haag zal bestaan uit een mengeling van inheemse soorten, zoals meidoorn, kornoelje en sporkehout. De poel in de insectentuin krijgt een onderhoudsbeurt; ze wordt manueel geruimd en van een nieuwe afdichting voorzien.
Boomgaarden nieuw leven inblazen
Doelstellingen op lange termijn
Op het terrein in beheer van Limburgs Landschap vzw bevinden zich drie boomgaarden: een middelgrote boomgaard langs de west-oostgerichte Hengelhoefdreef, een kleine boomgaard tegenover de imkerij en een grote boomgaard tegenover de parking. Wegens achterstallig onderhoud door onvoldoende middelen in het verleden, dringt er zich een restauratie van de boomgaarden op.
Het grote aantal fruitbomen dat doorheen de jaren afgestorven is, vervangen we. Hierbij zal het originele plantverband zo goed als mogelijk aangehouden worden. Wegens de arme toestand van de bodem en een toenemend risico naar extreme weersomstandigheden, zal bij de aanplant van nieuwe fruitbomen een beredeneerde soortenkeuze gemaakt worden. Gezien de grote aantallen verloren bomen, planten we in vier fases: de winter van 2023-2024 t.e.m. de winter van 2026-2027. Alle nieuwe aangeplante bomen worden van boombescherming voorzien. Een aantal verloren bomen die nog dood op stam staan, zullen behouden blijven omwille van de ecologische meerwaarde.
Door een jaarlijkse, aangepaste onderhoudssnoei en een goede opvolging van de werken, streven we naar het herstel van fruitbomen met een zwakke conditie naar fruitbomen met een goede conditie, noodzakelijk voor het dragen van vruchten.
Voor wat betreft het type snoei, maken we een onderscheid tussen plant-, vorm- en onderhoudssnoei. Plantsnoei gebeurt vlak na de aanplant en dient om enerzijds structuur te brengen in de boom en anderzijds een evenwicht te creëren tussen het ondergrondse- en bovengrondse deel. Vormsnoei wordt de eerste jaren na aanplant toegepast om ervoor te zorgen dat de volwassen kruin in een later stadium het fruit kan dragen. Onderhoudssnoei volgt na de vormsnoei, wanneer de boom overgaat van de jonge groeifase naar de volwassen productiefase, herkenbaar door de afname van de groei van jonge twijgen en de toename van vruchtknoppen. Het moment dat er met de onderhoudssnoei gestart wordt, hangt af van boom tot boom.
Voor wat betreft het tijdstip van de snoei, maken we een onderscheid tussen de snoei van pitfruit en de snoei van steenfruit. Pitfruit (bv. appelaar en perelaar) wordt in de wintermaanden gesnoeid, wanneer de bomen in rust zijn. Steenfruit (bv. kerselaar) wordt in de zomermaanden gesnoeid, wanneer het immuniteitssysteem actief is en snoeiwonden actief kunnen vergrendeld worden. De snoei voor walnoten en kastanjes wordt eveneens tijdens de zomermaanden uitgevoerd.
Om het herstel en het onderhoud van de hoogstamfruitbomen zo goed mogelijk te finetunen en om te weten te komen welke hoogstamfruitboomrassen het best worden gebruikt voor de aanplant (rekening houdend met de zanderige Kempische bodem), werd een grondig voorafgaand fruitbomenonderzoek uitgevoerd door het gespecialiseerde familiebedrijf Den Boogerd. Verder is ook de heraanleg van de oude rasters rondom de drie boomgaarden in het erfgoedbeheerplan opgenomen.
Maatregelen in 2024
In de winter van 2023-2024 werd de eerste fase van de heraanvulling van de boomgaarden uitgevoerd, waarbij de boomgaard langs de Hengelhoefdreef en de boomgaard tegenover de imkerij werden aangepakt. In de winter van 2024-2025 zal de tweede fase van de heraanvulling plaatsvinden, waarbij de achterste blok van de grote boomgaard tegenover de parking aan bod komt. Dit houdt de volgende werken in:
- de heraanplant van de reeds verdwenen fruitbomen in de originele plantrasters, met als aanbevolen fruitsoorten appel en peer, aangevuld met een kleiner aantal walnoten en kastanjes,
- de plantsnoei van de heraangeplante fruitbomen, incl. het verhakselen van het snoeihout of het verwerken van het snoeihout in een takkenril binnen de boomgaard,
- het plaatsen van boombescherming rond de heraangeplante fruitbomen tegen vraat- en schuurschade door vee,
- de plaatselijke toediening van compost of organische mest rondom de voet van de heraangeplante fruitbomen (zodat ze voldoende voeding krijgen in de arme zandgrond)
Daarnaast zal een groenonderhoud van de hoogstamfruitbomen in de drie boomgaarden voorzien worden, een werk dat vanaf nu jaarlijks zal herhaald worden. Concreet betekent dit:
- de vorm- of onderhoudssnoei van de fruitbomen naargelang de groeifase en de conditie van de bomen, incl. het verhakselen van het snoeihout of het verwerken van het snoeihout in een takkenril binnen de boomgaard,
- het verwijderen van dode fruitbomen (enkele oudere, dode fruitbomen met een zwakke conditie worden ongemoeid gelaten en als dood hout behouden omwille van de ecologische waarde),
- het plaatsen van boombescherming rond reeds aanwezige, kwetsbare fruitbomen tegen vraat- en schuurschade door vee,
- de plaatselijke toediening van compost of organische mest rondom de voet van de reeds aanwezige fruitbomen.
Ten slotte zullen de oude rasters rondom de drie boomgaarden vernieuwd worden. Dit grote werk is momenteel in uitvoering en omvat het volgende:
- het afbreken van alle oude rasters incl. de oude poorten,
- de plaatsing van een nieuw begrazingsraster (schapenraster met ursusgaas) rond de boomgaard tegenover de imkerij en de boomgaard tegenover de parking, incl. nieuwe poorten (een houten poort in het buitenraster en draadpoorten in de tussenrasters),
- de plaatsing van een nieuw begrazingsraster (paardenraster met prikkeldraad) rond de boomgaard langs de Hengelhoefdreef, incl. een nieuwe, houten poort.
Dreven onderhouden en herstellen
Doelstellingen op lange termijn
Op het terrein in beheer van Limburgs Landschap vzw bevinden zich drie belangrijke dreven: een dreef met vooral beuk (loopt van de noord-zuidgerichte Hengelhoefdreef naar het belevingscentrum), een dreef met voornamelijk esdoorn (loopt langs de westrand van de grote boomgaard) en een dreef met veelal wilde kastanje en beuk (loopt van de zuidrand van de grote boomgaard naar de heidestrook onder de hoogspanning). Deze dreven onderhouden we en herstellen we, waar nodig.
Naast de begeleidings- of verzorgingssnoei van de dreefbomen, steven we naar het vrijstellen van de individuele bomen. In de dreven waar het typische drevenpatroon niet meer duidelijk is, duiden we ‘toekomstdreefbomen’ aan. Dode dreefbomen vervangen we (met uitzondering van enkelen die omwille van hun ecologie waarde ongemoeid worden gelaten). De dreef lopende van de noord-zuidgerichte Hengelhoefdreef naar het belevingscentrum, zal in de komende jaren, gezien de grote uitval van de in het verleden aangeplante beuken, hersteld worden. Hierbij zullen de resterende beuken overgeplant worden naar gaten in de overige twee dreven en zal de dreef heraangeplant worden met lindebomen, die beter gedijen op deze locatie. Om het herstel en het onderhoud van de dreven zo goed mogelijk te fine-unen, werd een voorafgaand bomenonderzoek uitgevoerd door De Beer en De Vos. Eén dreef werd in het erfgoedverhaal buiten beschouwing gelaten, met name de deels verdwenen dreef met voornamelijk robinia, die ten westen van de imkerij loopt. De oude bomen in deze dreef behouden we en als het nodig is, snoeien we ze, maar ze zullen na afsterven fungeren als dood, rechtopstaand hout. Dat is nodig voor talrijke dieren, planten en paddenstoelen die het als woonplaats of voedselbron gebruiken. Deze dreef wordt dus niet heraangeplant, maar zal op termijn opgaan in het bos.
Maatregelen in 2024
De onderhoudssnoei van de dreefbomen in de drie dreven zal in één van de volgende jaren starten. Dit jaar gaan we alvast aan de slag met enkele andere belangrijke werken:
- het vrijstellen van de dreefbomen om het typische ‘dreefbeeld’ te herstellen: maaien in combinatie met het verwijderen van boomopslag tussen de dreefbomen, incl. het afvoeren van het maai- en snoeiafval,
- het onderhoud van de halfverharding in de dreven: egaliseren van de halfverharding door het wegwerken van putten door plaatselijke opvullingen.
Graslanden in de vallei krijgen opknapbeurt
Doelstellingen op lange termijn
De vochtige graslanden in de Roosterbeekvallei op het terrein in beheer van Limburgs Landschap vzw, met name de twee graslanden ten westen van de fiets- en wandelweg, worden reeds beheerd conform het natuurbeheerplan. Maar de oude rasters die errond staan, krijgen via het erfgoedbeheerplan een opknapbeurt.
Maatregelen in 2024
Bij het grasland ten noorden van de Roosterbeek gebeurt het volgende:
- de afbraak van het oude raster incl. de oude poort,
- de plaatsing van een nieuw begrazingsraster (paardenraster met prikkeldraad) incl. een nieuwe, houten poort.
Bij het grasland ten zuiden van de Roosterbeek plaatsen we enkel een nieuwe, houten poort.
Tekst: Sophie Dommershausen | Regiobeheerder